حکیم غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خیام نیشابوری(427-510 ه.ش) فیلسوف،فقیه،ریاضیدان،موسیقی‌دان ،ستاره‌شناس و شاعر بنام ایرانی در دوره سلجوقی است. گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی او است و لقبش «حجه الحق» بودهاست؛ ولی آوازه وی بیشتر به واسطه نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. رباعیات خیام را به اغلب زبان‌های زنده ترجمه نموده‌اند. وی در ریاضیات، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتش درباره‌ی اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده‌است. ابداع نظریه‌ای درباره‌ی نسبت‌های هم‌ارز با نظریه اقلیدس نیز از مهم‌ترین کارهای اوست. شماری از تذکره‌نویسان، خیام را شاگرد ابن سینا و شماری نیز وی را شاگرد امام موفق نیشابوری خوانده‌اند.. فقه را در میانسالی در محضر امام موفق نیشابوری آموخت؛ حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و ستاره‌شناسی را فراگرفت. برخی نوشته‌اند که او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فرا گرفته بود. در حدود 449 تحت حمایت و سرپرستی ابوطاهر، قاضی‌القضات سمرقند، کتابی درباره معادلات درجه سوم به زبان عربی تحت نام رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله نوشت؛ با خواجه نظام‌الملک طوسی رابطه‌ای نیکو داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم کرد. پس از این دوران خیام به دعوت سلطان جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان می‌رود تا سرپرستی رصدخانه‌ی اصفهان را به‌عهده گیرد. او هجده سال در آن‌جا مقیم می‌شود. به مدیریت او زیج ملکشاهی تهیه می‌شود و در همین سال‌ها (حدود 458) طرح اصلاح تقویم را تنظیم می‌کند. تقویم جلالی را تدوین کرد که به نام جلال‌الدین ملکشاه شهره‌است، پس ازدرگذشت ملکشاه و کشته شدن نظام‌الملک، خیام مورد بی‌مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه قطع شد. بعد از سال 479 اصفهان را به قصد اقامت در مروکه به عنوان پایتخت جدید سلجوقیان انتخاب شده بود، ترک کرد. مرگ خیام را میان سال‌های 517-520 هجری می‌دانند که در نیشابور اتفاق افتاد. مقبره وی هم اکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه امامزاده محمد محروق در آن می‌باشد، قرار گرفته‌است.
شرایط دوران خیام
در عصر خیام سقوط دولت آل بویه ، قیام دولتِ سلجوقی ، جنگ‌های صلیبی، ظهور باطنیانرخ داد.
در اوایل دوران زندگی خیام، ابن سینا و ابوریحان بیرونی به اواخر عمر خود رسیده بودند. نظامی عروضی سمرقندی او را «حجه الحق» و ابوالفضل بیهقی «امام عصر خود» لقب داده‌اند. از خیام به عنوان جانشین ابن‌سینا و استاد بی‌بدیلِ فلسفه طبیعی (مادی) ریاضیات، منطق و متافیزیک یاد می‌کنند. به روایتی خیام، حسن صباح و خواجه نظام‌الملک به سه یار دبستانی معروف بوده‌اند که در بزرگی هر یک به راهی رفتند
یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را می‌توان اصلاح گاه شماری ایران دانست. وی بدین منظور مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا 16 رقم اعشار محاسبه نمود. خیام در مقام ریاضیدان و ستاره شناس تحقیقات و تالیفات مهمی دارد.
خیام زندگی‌اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی‌که معاصرانش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند بی‌خبر بودند. معاصران خیام نظیر نظامی عروضی یا ابوالحسن بیهقی از شاعری خیام یادی نکرده‌اند. صادق هدایت در این باره می‌گوید. گویا ترانه‌های خیام در زمان حیاتش به واسطه تعصب مردم مخفی بودهاست. قدیمی‌ترین کتابی که در آن از خیام یاد شده‌است، کتاب خریدة القصر از عمادالدین کاتب اصفهانی است. کتاب دیگر مرصادالعباد نجم‌الدین رازی است.این کتاب حدود 100 سال پس از مرگ خیام در 620 قمری تصنیف شده‌است.. کتاب‌های قدیمی (پیش از سده نهم) که اشعار خیام در آنها آمده‌است و مورد استفاده مصححان قرار گرفته‌اند علاوه بر مرصادالعباد از قرار زیرند: تاریخ جهانگشا (658 ق)، تاریخ گزیدهحمدالله مستوفی (730 ق)، نزهة المجالس (731 ق)، مونس الاحرار (741 ق). با کنار گذاشتن رباعیات تکراری 57 رباعی به دست می‌آید. این 57 رباعی که تقریباً صحت انتساب آنها به خیام مسلم است؛کلیدی برای تصحیح و شناختن سره از ناسره به دست مصححان می‌دهد. با کمک این رباعی‌ها زبان شاعر و مشرب فلسفی وی تا حد زیادی آشکار می‌شود. زبان خیام در شعر طبیعی و ساده و از تکلف به دور است و در شعر پیرو کسی نیست. وانگهی هدف خیام از سرودن رباعی، شاعری به معنی متعارف نبوده‌است؛ بلکه به واسطه داشتن ذوق شاعری نکته‌بینی‌های فلسفی خود را در قالب شعر بیان کرده‌است
28 اردیبهشت روز بزرگداشت حکیم عمر خیام نیشابوری گرامی باد.
بازدید امروز: 2بازدید دیروز: 13کل بازدیدها: 175575
